مقالات
آموزش ساخت نقره: نقره سازی یا نقره کاری
آوریل
نقره سازی یا نقره کاری یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی در ایران است که به آن سیم سازی نیز می‌گویند. ایران از جمله کشورهایی است که قدمت نقره در آن به هزاره‌های قبل از میلاد و دوره عیلامی برمی‌گردد. از آن زمان تا کنون ساخت ظروف نقره توسط هنرمندان از رواج بالایی در کشور ما برخوردار بوده است. کار نقره سازان، ساخت ظروف نقره و زیورالات نقره است. نقره سازان تمامی مراحل تولید ظروف نقره یا زیورالات نقره را به صورت دستی یا صنعتی انجام می‌دهند. امروزه در ایران، بیشتر ظروف نقره توسط هنرمندان قلمزن انجام می‌شود.
مراحل نقره سازی در تهیه زیورالات نقره و ظروف نقره، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارد. اما فرآیند آن، تقریبا شبیه به یکدیگری است. این مراحل عبارتند از ذوب نقره، نوردکاری، فلزکاری، لحیم کاری، قلمزنی و حکاکی. امروزه به خاطر مکانیزه شدن نقره سازی و تخصصی شدن کارها، ساخت ظروف و زیورالات نقره در کارخانه‌های مجهزی انجام می‌شود. با این وجود نقره سازان سنتی صنف مخصوص به خود را دارند. آنها بخشی از کار ساخت نقره را به صورت دستی و بخش دیگری را با استفاده از دستگاه انجام می‌دهند. نقره سازی در برخی از شهرهای بزرگ کشور مانند اصفهان، تبریز، شیراز، زنجان و تهران رواج دارد.
هنر نقره سازی
نقره در کنار طلا، یکی از فلزات گرانبها به شمار می‌رود. امروزه از این فلز بیشتر در صنایع مختلفی مانند هواپیماسازی، خودروسازی، پزشکی و ساخت پنل‌های خورشیدی استفاده می‌کنند. از نقره برای ساخت جواهرات، زیورالات و ظروف نقره استفاده می‌شود. به همین خاطر از قدیم، هنرهای نقره سازی و طلاسازی دوشادوش یکدیگر به فعالیت خود ادامه می‌دهند. هنر نقره سازی یکی از شاخه‌های فلزکاری است. در این هنر، فلز نقره را به منظور ساخت ظروف و زیورالات نقره با استفاده از نیروی ماشین، چکش و یا مچ دست شکل می‌دهند. نقره سازی در ایران به دو شیوه و مکتب مختلف انجام می‌شود. شیوه تبریز و شیوه اصفهان. البته شیوه شیرازی نیز وجود دارد که مکتب اصفهان تا حدودی تحت تاثیر آن قرار دارد.
نقره چه ویژگی‌هایی دارد؟
نقره با علامت شیمیایی Ag جزو فلزات سنگین به شمار می‌رود. این فلز در مقابل گوگرد و هیدروژن سولفید، واکنش‌پذیر است. از این رو نقره به تدریج و به مروز زمان دچار تیرگی می‌شود. نقره هم به صورت خالص و هم به صورت ناخالص در طبیعت یافت می‌شود. معمولا در کشور ما نقره به همراه سرب، روی، مس و طلا استخراج می‌شود. نقره یا سیم، فلزی‌ست براق که ۹۵ درصد نور را منعکس می‌کند. این فلز از بالاترین رسانای الکتریکی در میان فلزات برخوردار است.
میزان مقاومت نقره در مقابل حرارت بسیار بالاست. به طوری که این فلز در دمای ۲۲۰۰ درجه به حال جوش درمی‌آید. به همین خاطر از نقره در ساخت موتورهای جت هواپیما استفاده می‌کنند. نقره در کنار طلا از نرم‌ترین فلزات جهان به شمار می‌رود. توجه کنید میزان سختی نقره بیشتر از طلاست. به خاطر نرمی نقره، از این فلز برای ساخت ظروف نقره و زیورالات نقره استفاده می‌کنند. از قرن سیزدهم میلادی، نقره استرلینگ نماد ساخت زیورالات و ظروف نقره است. چرا که به خاطر میزان آلیاژ موجود در آن، استحکام خوبی به زیورالات و ظروف نقره می‌دهد.
قدمت نقره سازی در ایران
جام نقره‌ای خلخال، امش و مرودشت (تمدن عیلامی) از قدیمی‌ترین آثار سیمین در فلات قاره ایران به شمار می‌روند. وجود این مَواریث فرهنگی نشانه قدمت بالای استفاده از نقره در ساخت ظروف نقره در ایران امروزی است. هر ساله نزدیک به ۵ تن قرص نقره به همراه سرب، مس، روی و نیکل از معادن مختلف ایران استخراج می‌شود. این امر نشان‌دهنده جایگاه مهم نقره در صنایع مختلف کشور است. از طرف دیگر، ایران از جمله کشورهای برخوردار از نقره در جهان است. توجه کنید که فلز نقره معمولا به همراه فلزاتی مانند مس، طلا، سرب، روی و نیکل استخراج می‌شود. از مهمترین معادن نقره‌خیر کشور می‌توان به معدن مس سونگون، موته، لاطلا، رشم و زرمهر اشاره کرد. معدن نخلک در شهرستان نائین از قدیمی‌ترین معادن ایران در زمینه استخراج نقره به شمار می‌رود. آثار استخراج نقره در این معدن پس از صدها سال، همچنان قابل مشاهده است.
در ایران از نقره عمدتا برای ساخت زیورالات و ظروف نقره استفاده می‌کنند. البته نقره در صنعت پزشکی کشور نیز کاربرد فراوانی دارد. در ایران برای ساخت زیورالات از نقره استرلینگ ۹۲۵ و برای ساخت ظروف نقره عمدتا از نقره ۸۴۰ استفاده می‌شود. البته هنرمندان قلمزن برای ساخت آثار فاخر قلمزنی نقره از نقره استرلینگ یا نقره ۹۹۹ نیز استفاده می‌کنند. از اوایل قرن بیستم و در دوره قاجار نقره سازی مدرن از اروپا وارد کشور شد. برخی از کارشناسان، ورود هنر نقره سازی مدرن به ایران را مدیون هنرمندان ترکیه‌ای می‌دانند. این هنرمندان از سال ۱۹۱۵ و از اواخر امپراطوری عثمانی وارد تبریز شده و باعث توسعه این هنر در ایران شدند.
مراحل انجام نقره سازی و ساخت زیورالات نقره
در ادامه مقاله، قصد داریم ساخت ظروف نقره و زیورآلات نقره را توضیح بدهیم. در واقع ساخت ظرف و زیورالات نقره شامل بیش از پنج مرحله است. اما در اینجا، برای راحتی کار، نقره سازی را در پنج مرحله توضیح خواهیم داد. این پنج مرحله عبارتند از ۱. اره کشی، ۲. سوهان کشی، ۳. فلزکاری، ۴. لحیم کاری و ۵. پرداخت. باید گفت که قبل از این پنج مرحله، بایستی عمل ذوب نقره و تبدیل آن به شمش نقره و همچنین نوردکاری و احیانا ریخته گری انجام شده باشد. توجه کنید که در ساخت ظروف نقره به روش قلمزنی مراحل دیگری نیز وجود دارد. در این روش ساخت ظرف، قیراندود کردن نقره، کنده کاری خطوط طرح، روسازی، شکل‌دهی به ظرف و زدودن قیر از جمله اقداماتی‌ست که استاد قلمزن انجام می‌دهد.
نقره سازی و ساخت شمش نقره
همان طور که می‌دانید فلز نقره در صنایع مختلفی از جمله ساخت ظروف نقره و صنعت جواهرات به کار می‌رود. معمولا فعالین این صنایع مواد اولیه مورد نیاز خود را به صورت شمش خریداری می‌کنند. در واقع شمش نقره (Silver Ingot) یک مکعب مستطیل یا میله است که از نقره ۹۹۹ تشکیل می‌شود. صنعتکاران برای تامین مواد اولیه خود، اقدام به خرید شمش نقره می‌نمایند. جالب است بدانید که فلزات گرانبهای دیگر مانند پلاتین و طلا نیز به صورت شمش خرید و فروش می‌شوند.
در برخی از مواقع، ممکن است سازندگان زیورالات نقره، نقره مورد نیاز خود را از نقره دست دوم و یا مستعمل تامین کنند. از این رو نیاز است که ابتدا این نقره‌ها ذوب یا آب شوند. روش ذوب نقره را در مقاله “می‌دونید ذوب سکه نقره چه جوری انجام می‌شه؟” به طور کامل و با جزئیات توضیح داده‌ایم. حاصل مرحله ذوب نقره، ایجاد شمش نقره است. شمش نقره یا نقره خالص دارای درجه نرمی بالایی است. به همین خاطر در هنگام استفاده از آن برای ساخت ظروف نقره و زیورالات نقره، آن را عیار می‌کنند. به عبارت دیگر اضافه کردن بار نقره به نقره خالص، همان عیار کردن نقره است. ببنابراین در ساخت زیورالات نقره، بایستی نقره خالص را تبدیل به آلیاژ استرلینگ یا آرگنتوم بکنید.
نوردکاری نقره
پس از اینکه شمش نقره به دست آمد، نوبت به نوردکاری می‌رسد. در نوردکاری، شمش نقره را با استفاده از غلتک به ضخامت‌های مورد نیاز تبدیل می‌کنند. به عبارت دیگر نوردکاری باعث می‌شود شمش نقره به مفتول یا صفحه نازک تبدیل شود. نوردکاری را با استفاده از چرخی به نام چرخ نورد انجام می‌دهند. این چرخ مجهز به غلتک‌های متعددی است. سطح این غلتک‌ها از دو بخش تشکیل می‌شود. بخشی از آن به صورت صاف و بخش دیگر آن از چندین شیار تشکیل می‌شود. نقره پس از عبور از میان غلتک‌ها یا به صفحه صاف تبدیل می‌شود و یا با عبور از میان شیارها، تبدیل به مفتول می‌شود.
ریخته گری نقره
برای ساخت هر وسیله فلزی و شکل دادن به آن ابتدا فلز مورد نظر را ذوب کرده و در داخل قالب می‌ریزند. در واقع قالب به شکل همان قطعه‌ای است که قصد ساختن آن را دارند. به این عمل، ریخته گری می‌گویند. این روش در ساخت ظروف و زیورالات نقره نیز استفاده می‌شود. در قدیم برای ساخت قالب و ریخته گری سنتی از ماسه استفاده می‌کردند. البته استفاده از این روش، همچنان در صنایع مختلف به قوت خود باقی‌ست. امروز در ساخت ظروف نقره و زیورالات نقره از قالب‌های فلزی مانند قالب‌های برنجی و آلومینیومی استفاده می‌کنند. ممکن است پس از ریخته گری، حواشی ظروف و زیورالات به دست آمده کمی دارای زائده باشند. این زواید با استفاده از سوهان کاری برطرف می‌شود. حال در ادامه به توضیح پنج مرحله اصلی نقره سازی زیورالات نقره می‌پردازیم.
۱. اره کشی یا اره کاری
اره ابزاری است که برای بریدن نقره و ایجاد شیار روی آن به کار می‌رود. از آنجایی که نقره، فلزی نرم به شمار می‌رود، برش آن با اره‌های نازک، مانند اره مویی امکان‌پذیر است. برای برش نقره از اره شماره ۲، ۴ و ۶ استفاده می‌کنند. به طور کلی در جواهرسازی، میزان بزرگی یا کوچکی اره را با شماره با شماره مشخص می‌کنند. هر چقدر شماره اره بیشتر شود، اره ظریف‌تر می‌شود. برای مثال اره شماره ۶ نسبت به اره شماره ۲ و ۴ ظریف‌تر است. به همین خاطر از این شماره برای برش‌های ظریف‌تر استفاده می‌کنند. یکی از مهمترین نکات اره کشی یا اره کاری نقره، انجام درست آن و جلوگیری از ایجاد سَوالِه است.
سَوالِه همان خاک نقره است که در اثر اره کشی ایجاد می‌شود. معمولا جمع‌آوری سواله نقره و ذوب آن عملی بسیار سخت است. بنابراین عدم دقت در اره کاری و ایجاد سواله بیشتر باعث از بین رفتن و هدررفت نقره خواهد شد. معمولا نقره سازان در هنگام ساخت ظروف یا زیورالات نقره همواره با سواله و ذرات ریز نقره سر و کار دارند. به همین خاطر در کف کارگاه از شبکه‌های توری استفاده می‌کنند. هدف از این کار جلوگیری از تماس کفش با ذرات نقره است. ذرات جدا شده از نقره و حتی گرد و خاک نقره در کف کارگاه جمع می‌شود. پس از گذشت مدتی، نقره ساز ذرات نقره را از کف کارگاه جمع‌آوری کرده و نقره خالص را از گرد و خاک جدا می‌کند. این کار توسط غالکار یا قالکار نقره انجام می‌شود.
۲. سوهان کاری
به سوهان، گورا نیز می‌گویند. ظرافت سوهان به مانند اره با شماره مشخص می‌شود. هر چقدر شماره سوهان بالاتر باشد، دندانه‌های سوهان ریزتر می‌شود. برای مثال سوهان شماره ۱، دندانه‌های درشتی داشته و مقدار زیادی براده یا سواله ایجاد می‌کند. بنابراین هنگام ساخت زیورآلات نقره، بایستی از سوهان مناسب آن بخش از زیورآلات استفاده کرد. سوهان به دو شکل نیم دایره و مسطح تولید می‌شود.
از طرف دیگر، هر چقدر اره کشی با دقت بیشتری انجام شود، میزان سوهان کشی کمتری نیز نیاز خواهد بود. مناسب‌ترین سوهان برای جواهرسازی، سوهان شماره ۲، ۴ و ۶ است. باید گفت که سوهان شماره ۲، سوهانی متوسط به شمار می‌رود که در بیشتر موارد مناسب‌ترین سوهان است. در هنگام سوهان کاری، سوهان را هرگز به جلو و عقب حرکت ندهید. بلکه حرکت سوهان بایستی به صورت یک طرفه و به سمت بیرون بدن انجام شود.
۳. فلزکاری مهمترین مرحله نقره سازی
در ساخت زیورالات نقره، مرحله فلزکاری شامل چندین ریزمرحله دیگر است. این ریزمرحله‌ها عبارتند از چکش کاری، ریخته گری، مخراج کاری و چند زیرمرحله دیگر. به جرات می‌توان گفت که چکش کاری مهمترین مرحله فلزکاری نقره به شمار می‌رود. البته شاید با شنیدن اسم چکش به یاد کوبیدن چکش روی فلزات نقره‌ای بیفتید. اما باید گفت که مرحله چکش کاری در ساخت زیورالات نقره نیز وجود دارد. منتها با این تفاوت که چکش مورد استفاده در ساخت زیورالات بسیار ظریف بوده و از جنس پلاستیک است.
معمولا چکش کاری نقره را با استفاده از یک سری سندان‌های آماده انجام می‌دهند. شکل این سندان‌ها از تنوع بالایی برخوردار بوده و از آنها برای شکل‌دهی به زیورآلات استفاده می‌کنند. برای چکش کاری زیورالات ابتدا قسمت‌هایی که نیاز به خم کردن دارند را روی سندان متناسب با آن می‌گذارند. و سپس با استفاده از چکش پلاستیکی ضربات بسیار کنترل‌شده‌ای به آن وارد می‌کنند. چکش کاری زیورالات نقره نیاز به مهارت بسیار بالایی دارد. از این رو استادان نقره سازی به شاگردان و هنرجویان نقره سازی توصیه می‌کنند که مرحله چکش کاری را روی فلزاتی مانند مس به طور کامل تمرین کنند.
۴. نقره سازی و لحیم کاری
حتما با لحیم کاری آشنا هستند. شاید بیشتر مردم در خانه‌‌های خود یک دستگاه لحیم کاری در اختیار دارند. لحیم کاری زیورالات نقره نیز دقیقا شبیه لحیم کاری سیم برق است. البته به چند نکته باید توجه داشت. اول اینکه لحیم کاری در نقره سازی به دو نوع لحیم کاری سخت و لحیم کاری نرم انجام می‌شود. فرض کنید دو قطعه نقره دارید که قصد دارید آنها را به یکدیگر متصل کنید. و فرض کنید که برای ساخت این دو قطعه مرحله اره کاری و سوهان کاری را انجام داده‌ایم. و در انتها این دو قطعه را پرداخت زده و تقریبا به شکل نهایی درآورده‌اید. بنابراین اصلی‌ترین نکته این است که این دو قطعه بایستی کاملا دست سالم باقی مانده و آثار حرارت لحیم کاری روی آنها باقی نماند.
تفاوت لحیم کاری سخت و نرم دقیقا در رعایت این موضوع است. چنانچه شما از لحیم کاری نرم استفاده کنید، نوک هر دو قطعه که تحت تاثیر دستگاه لحیم قرار دارند، ذوب شده (رسیدن به دمای ذوب نقره) و به هم جوش می‌خورند. اما در لحیم کاری سخت، نوک هر دو قطعه سالم مانده و فقط به وسلیه لحیم به هم متصل می‌شوند. بنابراین استفاده از لحیم کاری سخت یا لحیم کاری نرم بسته به نوع قطعات و تشخیص نقره ساز است. معمولا برای لحیم کاری نرم از دستگاه لحیم گازی (مشعل گازی) و برای لحیم کاری سخت از دستگاه لحیم برقی استفاده می‌کنند.
۵. پرداخت زیورالات نقره
پرداخت، آخرین مرحله ساخت زیورالات نقره است. در این مرحله ممکن است مجبور به استفاده از سوهان نیز باشید. چرا که امکان دارد در اثر لحیم کاری، زوایدی در محل اتصال قطعات باقی مانده باشد. و شما مجبور به استفاده از سوهان شوید. مسلما در این مرحله بایستی از سوهان‌های بسیار ریز با شماره بالا استفاده کنید. برای پرداخت و صیقلی کردن سطح زیورالات نقره از دستگاهی به نام چرخ صیقل (با دینام یک طرفه و دو طرفه) استفاده می‌کنند. این دستگاه سطح نقره را به بهترین شکل ممکن، شفاف و درخشنده می‌کند.
باید توجه کنید که میزان چرخش و دور دستگاه پرداخت بایستی متناسب با ظرافت زیورالات نقره باشد. ممکن است چرخش بیشتر چرخ صیقل باعث خراشیده شدن سطح زیورالات نقره شود.
سفارش ساخت زیورالات نقره به نقره نما
یکی از خدمات نقره نما، ساخت ظروف نقره و زیورآلات نقره مد نظر شماست. در صورتی که شما زیورالات نقره دلخواه خود را از فروشگاه نقره نما پیدا نکردید، می‌توانید کار ساخت زیورالا نقره مورد نظرتان را به ما بسپارید. برای این کار می‌توانید فرم تماس با ما را تکمیل کرده و مشخصات نقره مورد نظرتان را با ما به اشتراک بگذارید. کارشناسان ما در اسرع وقت با شما تماس گرفته و فرآیند ساخت نقره مورد نظرتان شروع خواهد شد.
در بخش ظروف نقره، تعداد بالایی از آثار قلمزنی هنرمندان اصفهانی به نمایش درآمده است. این محصولات از تنوع بالایی برخوردار بوده و طرح‌های سنتی زیبایی بر روی آنها پیاده شده است. در صورت تمایل به سفارش ظرف نقره متفاوت با آنچه در فروشگاه نقره نما موجود است، می‌توانید سفارش خود را به کارشناس فروش ما اعلام کنید. توجه داشته باشید که مدت زمان ساخت ظرف نقره با توافق طرفین لحاظ خواهد شد.
