مقالات
جایگاه هنر قلمزنی نقره در صنایع دستی
مارس
هنر قلمزنی نقره از هنرهای فلزی ایران است. این شاخه هنری در میان هنر ـ صنعت‌های مختلف کشور از جایگاه اقتصادی خاصی برخوردار است. معمولا برای انجام این هنر از چکش و قلم استفاده می‌شود. هنرمندان قلمزن، سه سبک مختلف قلمزنی را در شهرهای اصفهان، تبریز و شیراز اجرا می‌کنند. در سبک اصفهان، سطح نقره با استفاده از چکش دچار عمق می‌شود. در سبک شیراز نیز وضعیت به همین ترتیب است. تنها تفاوت سبک اصفهان و شیراز در نقش و نگار و طرح‌های مورد استفاده است. در سبک تبریز برای قلمزنی روی نقره از قلم استفاده می‌شود. این قلم‌ها سطح فلز نقره را ساییده و نقش و نگارهای زیبایی رو بر سطح نقره ایجاد می‌کنند. به لحاظ اهمیت قلمزنی روی نقره قصد داریم در این مقاله به این هنر در میان هنرهای دستی ایران بپردازیم.
مفهوم صنایع دستی از چه زمانی به کار رفت؟
با مکانیزه شدن صنعت در دو قرن اخیر، شیوه‌های تولید، شاهد تحولی شگرف شد. ماشین جای انسان را گرفت و بیشتر مراحل تولید توسط دستگاه انجام شد. به تدریج، وظیفه ساخت وسیله‌های کاربردی روزمره بر عهده بازوهای آهنی سپرده شد. همین جا بود که فاصله‌ای عمیق میان تولیدات ماشینی و تولیدات دستی به وجود آمد. این موضوع، اصل رقابت در بازار را دچار شوک عجیبی کرد. استادکاران قدیمی مجبور شدند در فرآیند تولیدات خود تامل بیشتری بکنند. به این ترتیب، بخشی از تولیدات دستی بر عهده ماشین گذاشته شد. در این دوران، فرهنگ مردم دستخوش تغییرات عدیده‌ای گشت و نوع نگاه آنها به تولیدات دستی تغییر یافت. آهسته آهسته نوعی نوستالژی وارد ادبیات فرهنگی شد و همین جاست که شاهد ظهور اصطلاح صنایع دستی در دنیای هنر هستیم.
صنایع دستی چیست؟
کارشناسان، صَنایع دستی را ترکیبی از صنعت و هنر می‌دانند. این هنر ـ صنعت از سابقه‌ای چندین هزار ساله در تمدن بشری برخوردار است که در آن، عنصر خلاقیت باعث پدید آمدن شیئی ارزشمند می‌شود. این شیئی در گذشته در زندگی مردم، حضوری پررنگ داشت، اما امروزه بیشتر جنبه تزئینی پیدا کرده است. در ساخت صَنایع دستی از مواد بومی و محلی استفاده می‌شود تا هویت فرهنگی آن منطقه را نشان دهد.
صنایع دستی یا هنر؟ | ویژگی‌ها
با توجه به تعریف علمی صنایع دستی، هرگز نمی‌توان صنایع دستی را در مساوی هنر دانست. چرا که صنایع دستی ترکیبی از صنعت و هنر است. بنابراین صنایع دستی از دو بخش هنر و صنعت تشکیل می‌شود که هر کدام از این دو ساحت از ویژگی‌های منحصربه‌فردی برخوردار است. در بخش هنری صنایع دستی از هنرهای کاربردی و تجسمی استفاده می‌کنند. حال برای اینکه مرز میان هنر و صَنایع دستی مشخص شود، ویژگی‌های صَنایع دستی را بررسی می‌کنیم. این ویژگی‌ها در زیر آمده است.
- استفاده از ماشین در بخشی از فرآیند تولید
- بهره‌گیری از خلاقیت در ساخت
- استفاده از طرح و مواد اولیه بومی و محلی
- عدم وجود شباهت در تولیدات
صنایع دستی و تقسیم‌بندی آن
تا کنون تقسیم‌بندی‌های مختلفی از رشته‌های مختلف صنایع دستی به عمل آمده است. در برخی از این نظرات تفاوت‌های فاحشی به چشم می‌خورد. اما ما در اینجا سعی کردیم از جمع بین نظرات کارشناسان و متخصصان این حوزه استفاده کنیم. از این رو صَنایع دستی را از نظر کاربرد، نوع فعالیت و خود محصول به سه بخش تقسیم می‌کنند. البته این تقسیم‌بندی از موضوعات چالشی در میان هنرمندان و کارشناسان هنر و صنایع دستی به شمار می‌رود.
صنایع دستی از نظر کاربرد
صَنایع دستی را از نظر کاربرد به سه زیربخش هنری، مصرفی و هنری ـ مصرفی تقسیم می‌کنند. صنایع دستی هنری آن دسته از صناعات دستی است که جنبه هنری و تزئینی آن نمود بیشتری دارد. این محصولات عمدتا فاقد جنبه مصرفی هستند. از این دسته صناعات می‌توان به فیروزه‌کوبی، طلاکوبی و نگارگری اشاره کرد. صنایع دستی مصرفی به صناعاتی می‌گویند که جنبه مصرفی آن بسیار پررنگ است. به همین خاطر عنصر تزئین در آن بسیار کم‌فروغ است. صناعاتی نظیر چاقوسازی، حصیربافی و تولید لباس در این دسته جای می‌گیرند. صنایع دستی هنری ـ مصرفی به آن دسته از هنرهایی اطلاق می‌شود که در کنار برخورداری از جنبه هنری، از جنبه مصرفی نیز برخوردار است. از این صناعات می‌توان به شیشه‌سازی، گلیم بافی و فرش بافی اشاره کرد.
صَنایع دستی از نظر نوع فعالیت
از منظر نوع فعالیت، صَنایع دستی به سه بخش تقسیم می‌شود: فعال، نیمه فعال و منسوخ. صنایع دستی فعال به صناعاتی گفته می‌شود که در حال حاضر فعال و در حال تولید هستند. منبت کاری، خاتم‌کاری، قالی بافی، سفالگری و شیشه‌گری از جمله این صناعات به شمار می‌روند. صنایع دستی نیمه فعال به آن دسته از صناعات می‌گویند که رونق چندان زیادی در بازار هنری ندارند. از این دسته صناعات می‌توان به عبابافی و پاپیه ماشه اشاره کرد. در انتهای این تقسیم‌بندی، صَنایع دستی منسوخ شده قرار دارد. این دسته از صناعات دستی تقریبا از میان رفته‌اند. هنرهایی مانند نقاشی قهوه‌خانه‌ای، قفل سازی و اسلحه سازی در این دسته جای می‌گیرند.
صَنایع دستی از نظر محصول
چالشی‌ترین تقسیم‌بندی صَنایع دستی، بخش‌بندی آن از نظر نوع محصولی است که در هر کدام از این صنعت ـ هنرها تولید می‌شود. معروف‌ترین تقسیم‌بندی متعلق به فرهنگستان هنر است. در این دسته‌بندی، صناعات دستی به هفده بخش تقسیم شده است. این تقسیم‌بندی به شرح زیر است:
۱. بافته‌های داری، ۲. دست بافته‌های دستگاهی، ۳. رودوزی های سنتی، ۴. هنرهای فلزی، ۵. میناسازی، ۶. سفالگری، ۷. آبگینه، ۸. هنرهای مرتبط با چوب، ۹. هنرهای مرتبط با سنگ، ۱۰. نگارگری، ۱۱. چاپ‌های دستی، ۱۲. حصیربافی، ۱۳. نمد مالی، ۱۴. پوستین‌دوزی، ۱۵. آثار چرمی، ۱۶. رنگ‌سازی سنتی و ۱۷. رنگرزی سنتی.
رشته‌های مختلف در هنرهای فلزی
معاونت صنایع دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، رشته‌های مختلف هنر ـ صنعت را در ۱۸ بخش تقسیم‌بندی کرده است. هشتمین بخش از این دسته‌بندی به صنایع دستی فلزی اختصاص دارد. در این بخش رشته‌های چلنگری (آهنگری سنتی)، حکاکی روی فلز، داواتگری سنتی، زیورالات سنتی، قفل سازی سنتی، قلمزنی، کوفته‌گری طلا، نقره و فولاد، ملیله سازی، ضریح سازی و علامت سازی جای دارد. زیرشاخه قلمزنی از مهمترین بخش‌های هنرهای فلزی است که خود از ۵ رشته تشکیل می‌شود. این پنج رشته عبارتند از ریزه قلم، سیاه قلم، جُنده کاری، مشبک و قلم‌گیری.
هنر قلمزنی نقره
هنر قلمزنی از دیرباز در منطقه خاورمیانه از رواج بالایی برخوردار بوده است. این هنر در ایران بر روی فلزات مختلفی مانند برنج، مس و نقره اجرا می‌شود. شاید هنر قلمزنی نقره بیش از سایر انواع قلمزنی از معروفیت برخوردار باشد. چرا که در این هنر در میان طبقات بالای جامعه از جایگاه خاصی برخوردار است. در گذشته بیشتر درباریان و پادشاهان از مشتریان اصلی محصولات هنر قلمزنی نقره به شمار می‌رفتند. در قلمزنی روی نقره نقش‌های مختلف گیاهی، انسانی، حیوانی و هندسی بر سطح نقره نگاشته می‌شود. این نقش‌ها از دو طریق بر روی فلز پیاده می‌شود. یا از طریق ضربات چکش و یا از طریق قلم‌های خاص. از مهمترین محصولات قلمزنی نقره می‌توان به بشقات نقره، قندان نقره، گلاب پاش، تنگ نقره، گزخوری، آینه و شمعدان، کاسه و چایدان اشاره کرد.
سبک‌های مختلف هنر قلمزنی نقره
در حال حاضر هنر قلمزنی نقره در سه شهر اصفهان، تبریز و شیراز با سه سبک مختلف انجام می‌شود. معمولا در سبک اصفهان برای درج نقوش بر روی نقره از ضربات چکش استفاده می‌کنند. به همین خاطر سطح نقره دچار عمق و برجستگی می‌شود. سبک تبریز از دیگر مکتب‌های قلمزنی روی نقره است. در این سبک برای ایجاد نقوش در سطح فلز از قلم صاف استفاده می‌شود. از همین رو سطح فلز کاملا صاف است. این روش قلمزنی در بازار تهران نیز انجام می‌شود.
سبک شیراز عمدتا به خاطر نقش و نگارهای آن متفاوت از دو سبک اصفهان و تبریز است. در مکتب شیراز از طرح‌های گل و مرغ و نگاره‌های باستانی تخت جمشید استفاده می‌کنند. از جمله شاهکارهای هنر قلمزنی نقره می‌توان به تابلویی فلزی با صورت روسای جمهور ایالات متحده آمریکا از جرج واشنگتن تا جرج دبلیو بوش اشاره کرد. این اثر توسط استاد مهدی علمداری از قلمزنان برجسته اصفهان در فاصله سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۵ به انجام رسید. این اثر فاخر هم‌اکنون در مجموعه شخصی مریم و هوشنگ فرحناکیان در ایالات متحده آمریکا نگهداری می‌شود.
