معدن نقره در ایران

وجود نقره در ایران در دوره باستان را می‌توان از نشانه‌های توسعه تمدن شهرنشینی به شمار آورد. مهمترین سند تاریخی مربوط به کاربرد نقره در فلات قاره ایران مربوط به تمدن عیلام و جام سیمین مرودشت است. سرزمین ایران با برخورداری از حدود هفتاد نوع ماده معدنی جزو غنی‌ترین کشورهای جهان است. علت این امر، قرار گرفتن سرزمین ایران در منطقه کوه‌زایی آلپ ـ هیمالیاست. این کمربند از شرق اروپا شروع شده و تا شرق آسیا (تا کشور اندونزی) کشیده شده است. نکته قابل توجه این است که پانزده درصد مواد معدنی دنیا در این کمربند قرار گرفته است. طبق دانسته‌های باستان‌شناسی، ایرانیان فلز نقره را همراه با فلز سرب استخراج می‌کرده‌اند. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که ایرانیان از هزاره پنجم قبل از میلاد با فلز نقره آشنا شدند. و از آن زمان به بعد، آثار متعددی از اشیاء نقره‌ای بر جای مانده است.

 

نقره در ایران 

واژه نقره از کلمه سُغدی “نکرتک” اخذ شده و به تدریج وارد زبان فارسی شده است. منطقه سکونت سغدی‌ها امروزه در حدود کشور ازبکستان متمرکز است. به نقره در زبان‌های پهلوی، انگلیسی و لاتین، آسیم، سیلور (silver) و آرگنتوم (Argentum) گفته می‌شود. سیلور از واژه آشوری سرپو و آرگنتوم از واژه سانسکریت آرگانتا به معنای سپیدی گرفته شده است. به نظر می‌رسد سیلور بعدها وارد زبان انگلیسی شده است. چرا که به نقره در انگلیسی سیلور گفته می‌شود. در فرهنگ انگلیسی سیلور را کلمه‌ای می‌دانند از ریشه آنگلوساکسونی که از واژه Seolfor اخذ شده است. سابقه اکتشاف این فلز در ایران به هزاره‌های چهارم و پنجم قبل از میلاد برمی‌گردد. 

نقره یکی از فلزات معدنی است که در بیشتر موارد همراه با فلزاتی مانند روی و سرب استخراج می‌شود. با توجه به وجود معادن سرب و روی در ایران به نظر می‌رسد که این فلز جزو نخستین کشفیات ایرانیان اولیه بوده است. معادن نقره ایران بیشتر در آذربایجان، اصفهان، سمنان، کرمان و خراسان و در محور کوهزایی آلپ ـ هیمالیا متمرکز هستند. در این معادن، نقره به همراه روی، طلا، سرب و مس استخراج می‌شود. در ایران هر ساله حدود ۱۰۰ تا ۱۲۰ تن نقره استخراج و تولید می‌شود. معدن مس سونگون، معدن طلای موته، معدن لاطلا در شهربانک و معدن رشم در دامغان از مهمترین معادن استخراج نقره به شمار می‌روند. نقره به همراه فلزات دیگر به صورت قُرص استخراج می‌شود. پس از خالص‌سازی قرص، نقره آن جدا می‌شود. نقره‌ای که به دست می‌آید، نقره ۹۹۹ است. 

یافته‌های باستان‌شناسی از نقره در ایران

پس از عقب‌نشینی یخچال‌های طبیعی در دو میلیون سال پیش، رگه‌های برخی از فلزات بر روی زمین نمایان شد. در دوران پارینه سنگی جدید (از چهل هزار سال پیش تا دوازده هزار سال پیش)، انسان با پودر فلزاتی نظیر سنگ آهن یا هماتیت به تزئین محیط اطراف می‌پرداخت. همچنین انسان‌ها از دوران اولیه تا بحال با محلول آب و پودر سنگ‌های معدنی به اجرای مراسم آئینی نیز می‌پردازد. به نظر می‌رسد آشنایی انسان ایرانی با فلز نقره همزمان با سایر نقاط جهان به خاطر درخشندگی و ارزشمند بودن آن بوده است. از گذشته‌های دور تا کنون، فلات مرکزی ایران از اصلی‌ترین مراکز تولید ظروف نقره‌ای و زیورآلات نقره بوده است.

آثار یافت شده از تپه سیلک کاشان نشان می‌دهد که این فلز در پنج هزار سال پیش مورد استفاده مردم این منطقه بوده است. معدن نخلک در شمال انارک استان اصفهان از مهمترین معادن استخراج نقره در ایران باستان بوده است که در دوره ساسانیان برای ساخت ظروف نقره‌ای از آن معدن استفاده می‌شده است. از جمله آثار سیمین یا نقره‌ای که از ایران تاریخی کشف شده است، می‌توان به چندین جام معروف اشاره کرد. جام سیمین مرودشت، جام نقره‌ای خلخال و جام سیمین املش از جمله این اشیاء نقره‌ای کشف شده به شمار می‌روند. قدمت جام مرودشت به عنوان قدیمی‌ترین جام به دوره عیلامیان و دو هزار سال قبل از میلاد برمی‌گردد. جام خلخال به ۱۰۰۰ تا ۷۰۰ قبل از میلاد (دوره ماننانی) و جام نقره‌ای املش به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مربوط است. 

قدیمی‌ترین معدن نقره ایران (نخلک)

معدن سرب نخلک یکی از قدیمی‌ترین معادن ایران از نظر استخراج فلز سرب و نقره به شمار می‌رود. این معدن در شهر انارک شهرستان نائین (استان اصفهان) واقع شده است. در حال حاضر بقایایی از کوره‌های قدیمی این معدن باقی مانده است. که نشان می‌دهد ایرانیان در مرکز فلات قاره ایران به استخراج فلز نقره می‌پرداخته‌اند. گفته می‌شود این معدن از مراکز اصلی تولید نقره جهت ساخت ظروف نقره بوده است. وجود بقایای این دیگ‌های بزرگ قطعا نشان از استفاده از روش کوپلاسیون در استخراج نقره از سرب می‌باشد. در تاریخ ایران، حسن بن احمد حمدانی نخستین کسی است که فرآیند استخراج نقره از سرب را به روش کوپلاسیون توضیح داده است. وی از موادی مانند استخوان‌های خرد شده و سوخته و خاکستر آتش برای حذف سرب و باقی ماندن نقره نام می‌برد. معدن نخلک با ذخیره ۸۵۰ هزار تن سرب از سال ۱۳۳۶ توسط شرکتی فرانسوی به روش مدرن مورد بهره‌برداری قرار گرفت. امروزه از این بخش از معدن مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد. 

بزرگ‌ترین معادن نقره جهان

معمولا نقره در برخی نقاط جهان یافت می‌شود، اما آمریکای جنوبی از اصلی‌ترین مراکز تولید نقره در جهان به شمار می‌رود. مکزیک، پرو، شیلی و بولیوی در این منطقه قرار گرفته‌اند و بیشترین حجم تولید نقره را به خود اختصاص داده‌اند. ایران در جایگاه نوزدهم تولید نقره جهان قرار دارد. در حال حاضر مکزیک با تولید ۵۶۰۰ تن نقره در سال ۲۰۲۰، بزرگ‌ترین تولیدکننده نقره در جهان به شمار می‌رود. پس از این کشور، پرو با ۳۴۰۰ مقام دوم را در تولید نقره به خود اختصاص داده است. پناسکیتو (Penasquito) بزرگ‌ترین معدن نقره جهان است که در ایالت زکاتکاس مکزیک (Zacatecas) واقع شده است.

ذخایر اثبات شده این معدن در سال ۲۰۱۲ حدود ۸۷۰ میلیون اونس نقره بود. البته فلزاتی مانند طلا، سرب و روی نیز در این معدن یافت می‌شود. پناسکیتو را می‌توان بزرگ‌ترین معدن روباز مکزیک به شمار آورد. در سال ۲۰۱۳ این معدن توانست رکورد تولید ۲۰ میلیون اونس نقره را به ثبت برساند. به این ترتیب انتظار می‌رود که پناسکیتو تا سال ۲۰۳۵ توان استخراج نقره را داشته باشد. معدن نقره پولکویز سیروزویز لهستان دومین معدن نقره در کلاس جهانی است. در این معدن، نقره همراه با مس استخراج می‌شود. میزان ذخیره اثبات شده این معدن حدود ۷۷۵ میلیون اونس برآورد شده است. در سال ۲۰۱۲ میزان تولید نقره در معدن پولکویز به بیش از چهارده میلیون اونس رسید.

معدن نقره کومشکوی ترکیه

از بزرگ‌ترین معادن نقره جهان که به ایران نزدیک است، می‌توان به معدن کوموشکوی ترکیه اشاره کرد. کوموش در گویش ترکی عثمانی و گوموش در گویش ترکی آذربایجانی به معنای نقره است. معدن کوموشکوی هفتمین معدن بزرگ نقره در جهان است که در غرب کشور ترکیه قرار دارد. نقره تولید شده در این معدن برای ایجاد شمش میله‌ای نقره به کار می‌رود. مقدار نقره اثبات شده در معدن کوموشکوی، ۶۴۰ میلیون اونس برآورد شده است. میزان تولید این معدن در سال ۲۰۱۰ به حدود ۱۱ میلیون اونس رسیده بود.

بزرگ‌ترین معادن نقره در ایران

معدن طلای موته در استان اصفهان، معدن مس سونگون در آذربایجان شرقی، معدن رشم در جنوب دامغان، معدن لاطلا در شهر بابک و معدن زرمهر در استان خراسان رضوی از کانون‌های اصلی استحصال نقره در ایران محسوب می‌شود. در ایران، فلز نقره در کنار فلزات دیگر نظیر سرب، طلا، روی و مس یافت می‌شود. به طوری که به ازای هر تن سرب، سه کیلوگرم نقره استخراج می‌شود. از جمله معادنی که وجود نقره در اندازه قابل توجه در آن به اثبات رسیده است، معدن مس سونگون در کوهستان قره داغ در شهرستان ورزقان (یک صد و سی کیلومتری تبریز) قرار دارد.

این معدن بزرگ‌ترین معدن مس در ایران است. سونگون در محور کوهزایی آلپ ـ هیمالیا و در امتداد کوه‌های قفقاز کوچک واقع شده است. با توجه به وجود معادن بزرگ نقره در ترکیه، وجود نقره در این منطقه دور از ذهن نیست. معدن سونگون از معادن قدیمی آذربایجان است. که حفاری و استخراج فلزات معدنی از آن در تاریخ دویست سال اخیر ثبت شده است. این معدن در منطقه قره داغ آذربایجان شرقی واقع شده و از بزرگ‌ترین معادن مس ایران است. در این معدن به غیر از مس و نقره، فلز طلا نیز قابل استخراج است. میزان ذخیره اسمی این معدن در حدود ۵ میلیارد تن و ذخیره قابل استخراج آن ۷۹۶ میلیون تن می‌باشد. 

مقدار نقره تولید شده در ایران و کاربردهای آن

بر اساس آمارها، میزان تولید نقره در ایران طی سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۲۰ به میزان ۱۲۰ برابر افزایش داشته است. میزان تولید نقره در ایران در سال ۲۰۰۵، حدود ۱ تن بوده است. که این میزان در سال ۲۰۲۰ به ۱۲۰ تن رسیده است. البته باید دانست که تمامی تولید نقره در ایران از طریق استخراج از معادن نیست. بلکه نقره از طریق آزمایشگاهی نیز استخراج می‌شود. برای مثال شرکت ملی سرب و روی ایران در سال ۱۳۹۹ به میزان ۴۲۵۴ کیلوگرم قرص نقره از معادن تحت تملک خود استخراج کرده است. قرص نقره به سنگ‌های چند کیلیویی حاوی نقره گفته می‌شود که به صورت جانبی و حین استخراج فلزات معدنی مانند سرب، روی، مس و نیکل به دست می‌آید. نقره در صنایع مختلفی نظیر پزشکی، داروسازی، خودروسازی، هواپیماسازی و سایر صنایع استراتژیک مورد استفاده قرار می‌گیرد.

یکی از مهمترین کاربردهای این فلز در ساخت زیورالات در صنعت مد و فشن است. در ایران به مانند کشورهای اروپایی برای ساخت زیورآلات نقره از استاندارد استرلینگ استفاده می‌شود. به عبارت دیگر نقره ۹۲۵ از رایج‌ترین نقره‌های مورد استفاده در ایران است. در حقیقت بین نقره ایرانی با نقره ترکیه یا نقره ایتالیا و یا نقره تایلند تفاوت معناداری وجود ندارد. نقره ایرانی به خاطر تولید شدن در داخل کشور، دارای بهای تمام شده پائین‌ترین نسبت به نمونه‌های خارجی است. تفاوتی که در بازار میان نقره ایرانی و سایر نقره‌های خارجی وجود دارد، صرفا در نوع ساخت زیورآلات نقره و ظروف نقره است. برای مثال زیورآلات نقره ایتالیا به خاطر استاندارد بالای ساخت و تضمین کیفیت آن از قیمت بالاتری برخوردار است. در مورد نقره ترکیه نیز چنین است. با اینکه نقره ترکیه نسبت به نقره ایتالیا، ارزان‌تر است، اما از نظر کیفی بالاتر از نقره ایرانی است.

نقره: پایه پول ایران در دوره قاجار

از اوایل دوره قاجار تا سال ۱۳۰۸ (سال‌های اولیه حکومت رضا خان) قران تبدیل به واحد پول ایران شد. البته از واحدی به نام تومان نیز استفاده می‌شد. این واحد در واقع تنها برای محاسبات استفاده شده و وجود فیزیکی نداشت. البته در دوره شاهان قاجار به صورت نمادین و به شکل سکه ضرب و بعدها به شکل اسکناس به چاپ رسید. در دوره قاجار هر تومان به ۱۰ قِران، هر قران به ۲۰ شاهی و هر شاهی به ۵۰ دیتار تقسیم می‌شد. در نتیجه هر تومان معادل ده هزار دینار بود. تومان کلمه‌ای ترکی (اویغوری) به معنای ده هزار است. با این حساب هر قران معادل هزار دینار ارزش داشت. به همین خاطر مردم به آن هزار یا “زار” می‌گفتند. جنس قران از نقره بود. به همین خاطر ارزش پول کشور، یعنی قران تابعی از ارزش نقره بود. با افزایش ارزش نقره، ارزش پول ملی نیز افزایش می‌یافت. از همین رو دولت به محض ایجاد عایدی برای کشور بر اساس واحد تومان، آن را به قران تبدیل می‌کرد.

تغییر پایه پولی به طلا

بعدها پایه پولی کشور از نقره به طلا تغییر کرد. در سال ۱۳۰۸ مصادف با سال‌های اولیه حکومت رضا خان، افت ارزش نقره در سطح بین‌المللی، باعث کاهش ارزش قران در کشور شد. همین امر تاثیر ناخوشایندی بر برابری ارزش قران در مقابل ارزهای خارجی به ویژه لیره استرلینگ بریتانیا بر جای گذاشت. به طوری که ارزش قران در مقابل لیره استرلینگ حدود ۴۳ درصد کاهش یافت. به عبارت دیگر ارزش لیره استرلینگ در فاصله سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۲ از ۴/۶۳ قران به ۱۱۲ قران رسید. این امر باعث کاهش صادرات و افزایش واردات شد. برای کنترل چنین پیامدی، پیشنهاد تبدیل واحد پولی ایران به طلا، ممنوعیت ورود نقره به کشور و انحصار ضرب قران در دولت مطرح شد. با ورود دولت به کاهش ارزش پول ملی، ریال جایگزین قران شد. به این ترتیب واحد پایه کشور از قران به طلا تبدیل شد. از سال ۱۳۰۸ به تدریج سکه پهلوی، پنج ریالی، دو ریالی، یک ریال و نیم ریالی وارد بازار شد.