مقالات
پلاتین جادوی سفید فلزات
اکتبر
پلاتین یکی از فلزات کمیاب در پوسته کره زمین است که آن را با علامت Pt نشان می‌دهند. به علت شباهت ظاهری بیش از اندازه پلاتین با نقره، اسپانیایی‌های به آن پلاتینو (Platino) می‌گویند. پلاتینو به معنای نقره کوچک هست. پِلاتین به دو صورت در طبیعت یافت می‌شود. به صورت آزاد در آبرفت‌های رودخانه‌ای و به صورت معدنی همراه با فلزات خانواده پِلاتین. این فلز همراه با پالادیوم، رودیوم، اسمیم، ایریدیم و روتنیم تشکیل خانواده پلاتین را می‌دهند.
پلاتین در کجاهای دنیا زیاد است؟
امروزه پلاتین به دو حالت سرمنشا طبیعی و سرمنشا مصنوعی در جهان استخراج و تولید می‌شود. آفریقای جنوبی بزرگ‌ترین تولیدکننده پِلاتین در جهان است. این کشور هشتاد درصد پ
لاتین جهان را استخراج می‌کند. در سال ۲۰۲۰، آفریقای جنوبی به تنهایی با تولید ۱۲۰ تن، بیشترین میزان استخراج را در سطح دنیا انجام داده است. پس از آفریقای جنوبی، روسیه با 21 تن، دومین کشور تولیدکننده پلاتین محسوب می‌شود.
در سال ۱۹۰۶ که آفریقای جنوبی تحت سیطره بریتانیای کبیر بود، پِلاتین در آفریقای جنوبی کشف شد. مقادیر پلاتین در آفریقای جنوبی بیش از هر جای دیگری در جهان است. هانس مرنسکی (Hans Merensky) در سال ۱۹۲۴ معدن بزرگی از پِلاتین (Merensky Reef) در این کشور کشف کرد که ۷۵ درصد پِلاتین جهان را در خود جای داده است.
تا کنون هیچ پلاتین کشف شده‌ای در ایران گزارش نشده است. اما کارشناسان معادن کشور، احتمال می‌دهند که در جنوب کشور، معادنی حاوی فلز پِلاتین وجود داشته باشد. چند سال گذشته، متخصصان کشور اعلام کردند که به روشی مصنوعی برای استحصال پلاتین دست یافته‌اند. که در آن پِلاتین را در محیط آزمایشگاهی و از کاتالیست‌های مستعمل در صنعت نفت و پتروشیمی استخراج می‌کنند. کاتالیست، ماده‌ای است که به عنوان کاتالیزور در واکنش‌های شیمیایی حضور دارد و باعث افزایش سرعت واکنش می‌شود. در صنعت پتروشیمی، گاز و نفت به وفور از کاتالیست‌های مختلف استفاده می‌شود. نکته جالب توجه آنکه در ساخت کاتالیست از فلزات نجیبی مانند پِلاتین استفاده می‌شود.
پلاتین در تاریخ بشر
از نظر سن تاریخی فلزات، پِلاتین فلزی است که انسان به تازگی با آن آشنا شده است. البته گفته می‌شود که هندی‌ها نخستین کسانی بودند که با این فلز آشنا شدند. امروزه معدن پلاتینی در ایالت تامیل نادو (Tamil Nadu) در هندوستان وجود دارد که از ذخایر مهم پلاتین جهان به شمار می‌رود. به گفته باستان‌شناسان، اولین بار پلاتین را همراه با طلا در تزئین جعبه‌ای در مدفن یکی از فراعنه مصر (۱۲۰۰ سال پیش از میلاد) کشف کرده‌اند. اما کارشناسان احتمال می‌دهند که مصریان قادر به شناخت پِلاتین موجود در طلا نبوده‌اند.
شواهدی در دست است که نشان می‌دهد آمریکائیان پیشاکلمبی در اکوادور امروزی مصنوعاتی از آلیاژ طلای سفید و پلاتین تولید می‌کرده‌اند. پیشاکلمبی به دوره‌ای از تاریخ آمریکا گفته می‌شود که این قاره هنوز به دست کریستف کلمب کشف نشده و اسپانیایی‌ها به آن وارد نشده بودند. باستان شناسان حدس می‌زنند که سنت تولید پِلاتین به فرهنگ لا تولیتا (La Tolita Culture) برمی‌گردد. لا تولیتاها از ۶۰۰ قبل از میلاد تا ۲۰۰ قبل از میلاد در آمریکای جنوبی حکومت می‌کردند.
با این حال، آشنایی رسمی اروپائیان و بعدها بیشتر نقاط جهان با پلاتین به قرن شانزدهم میلادی و منطقه اکوادور (آمریکای جنوبی) برمی‌گردد. در این قرن، بومیان منطقه، این فلز را از شن‌های رودخانه‌ای مناطق زندگی خود به دست آوردند. در سال ۱۵۵۷، یکی از دانشمندان انسان‌شناس ایتالیایی پس از مشاهده این فلز نوشت: {پِلاتین} فلزی است که آتش، قدرت ذوب آن را ندارد. به خاطر اینکه در قرن شانزدهم، منطقه آمریکا بیشتر تحت سیطره اسپانیا قرار داشت، نام این فلز به زبان اسپانیایی انتخاب شد. نخستین بار، آنتونیا دیولا (Antonio de Ulloa)، ستاره‌شناس اسپانیایی (۱۷۳۵ میلادی) این فلز را به همراه طلا در آمریکای جنوبی کشف کرد. دقیقا از همین زمان (۱۷۴۸ میلادی) بود که رفته رفته پلاتین به عنوان یک فلز، مورد توجه دانشمندان قرار گرفت.
خواص فیزیکی پلاتین
پلاتین فلزی براق و چکش‌خوار است که شباهت زیادی به نقره دارد. میزان چکش‌خواری پِلاتین بیشتر از طلاست. در میان فلزات، نقره، پلاتین، طلا و مس از بیشترین شکل‌پذیری برخوردارند. این فلز در دماهای بالا مقاومت زیاده داشته و خواص الکتریکی پایداری دارد. پلاتین در دمای ۱۷۶۸ درجه سانتیگراد ذوب شده و در ۳۸۲۵ درجه به نقطه ذوب می‌رسد. این خواص باعث شده که پلاتین را برای مصارف صنعتی بسیار مستعد کند. پِلاتین به خاطر کمیاب بودن، مقاومت در مقابل تیرگی و زیبایی ظاهری، یکی از بهترین انتخاب‌های صنعت مد و فشن به شمار می‌رود.
خواص شیمیایی پلاتین
پلاتین جزو فلزات نجیب طبقه‌بندی می‌شود. به همین خاطر در مقابل خوردگی و واکنش‌های شیمیایی مقاومت بسیار بالایی دارد. نکته جالب اینکه این فلز در مقابل بسیار از ترکیبات شیمیایی بسیار مقاوم بوده، اما در آب داغ حل می‌شود. پِلاتین علاقه خاصی به ترکیب با گوگرد دارد. به همین خاطر در بین فلزات ضدآلاینده تقسیم‌بندی می‌شود.
کاربردهای پِلاتین
پلاتین در صنایع استراتژیک مختلفی به کار می‌رود. از جمله صنایعی که پلاتین در آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد، عبارتند از صنعت تجهیزات پزشکی، تجهیزات آزمایشگاهی، پزشکی، صنایع الکتریکی، اتومبیل‌سازی، صنایع شیمیایی و صنعت زیورآلات و جواهرات. در سال ۲۰۱۴، در مجموع ۲۱۸ تن پِلاتین در صنایع مختلف مورد استفاده قرار گرفت. از این مقدار، ۲۰ تن در پالایش نفت و تولید مواد شیمیایی، ۶ تن در وسایل الکتریکی و ۲۹ تن در صنایع داروسازی، پزشکی، تولید شیشه، الکترود و شمع موتورهای توربین استفاده شد.
فلزی مناسب برای سرمایه‌گذاری
پلاتین به عنوان فلزی گرانبها، یکی از فلزات مورد اعتماد سرمایه‌گذاران است. این فلز در بازار به صورت سکه و شمش مورد معامله قرار می‌گیرد. از آنجایی که پلاتین به صورت آلیاژ دارای خلوص و عیاری بین ۹۰ تا ۹۵ درصد است، کل فلز، هنگام فروش با ارزش ذاتی معامله می‌شود. معمولا به محض ورود بازار به مرحله ثبات و رشد، قیمت پِلاتین به دو برابر طلا می‌رسد. دلیل این امر، رشد اقتصاد و فعالیت‌های صنعتی و افزایش تقاضا برای فلز پِلاتین است. بر عکس، در مواقعی که بازار دچار رکود و انقباض اقتصادی می‌شود، طلا به فلزی برای نگهداری ارزش دارایی تبدیل می‌شود. به همین خاطر رابطه‌ای معنادار میان رشد صنعتی و ارزش پِلاتینوجود دارد.
پلاتین و صنعت زیورآلات و جواهرات
این فلز به خاطر کمیاب بودن و حجم تولید کم از فلزات گرانبهای دنیا به شمار می‌رود. شاید برایتان جالب باشد که با وجود کمیاب بودن پِلاتین ، اما استفاده از آن در صنعت جواهرات به اندازه طلا و نقره نیست. سالانه حجم قابل توجهی از پِلاتین تولید شده صرف ساخت زیورآلات و جواهرات گرانبها می‌شود. به طوری که در سال ۲۰۱۴، حدود ۷۵ تن از این فلز در صنعت جواهرات استفاده شد.
به غیر از صنعت زیورآلات، پلاتین در صنعت ساعت‌سازی نیز کاربرد دارد. برندهای معروفی مانند واشرون کنستانتین (Vacheron Constantin)، پاتک فیلیپ (Patek Philippe)، رولکس (Rolex) و برایتلینگ (Breitling) از جمله شرکت‌هایی هستند که از پِلاتین در ساخت ساعت استفاده می‌کنند. از مهمترین استفاده‌های فلز پِلاتین، کاربرد آن در تاج ملکه الیزابت است. قاب تاجی که برای ملکه الیزابت به مناسب تاجگذاری وی ساخته شد، از پِلاتین بوده و از ظریف‌ترین نمونه‌های به کار رفته در صنعت جواهرات گرانبهاست. مهمترین ویژگی این قاب این است که این نمونه، اولین تاج انگلیسی است که از پلاتین ساخته شده است.
پلاتین به عنوان علامتی اعتباری
معمولا در کارت‌های اعتباری، ارزش کارت پلاتین بیشتر از طلاست. در چنین کارت‌هایی، الماس بالاترین امتیاز را داراست. جالب است بدانید که در ایالات متحده آمریکا به آلبوم‌های موسیقی که بیش از یک میلیون فروش داشته باشند، عنوان پلاتین می‌دهند. با این حال به آلبوم‌هایی که بیش از ده میلیون نسخه فروش داشته باشد، لقب الماس می‌دهند. برای مثال التون جان (Elton John)، خواننده انگلیسی، در طول فعالیت‌های موسیقایی خود، ۲۷ آلبوم پِلاتین در کارنامه خود داشته است و تنها یک آلبوم الماس نشان به خود اختصاص داده است. تا کنون بیش از سیصد میلیون نسخه از آثار التون جان در سراسر جهان به فروش رفته است. از این نظر وی از بزرگ‌ترین موزیسین‌های تمام دوران موسیقی به شمار می‌رود. از دیگر رسوم رایج در صنعت اتومبیل‌سازی این است که به وسایل نقلیه‌ای که با رنگ نقره‌ای تولید می‌شوند، پلاتین گفته می‌شود.
